Ομιλία στο 4ο Τακτικό Συνέδριο της ΔΡΑΣΗΣ, στη θεματική ενότητα: “Νέα πεδία ανάπτυξης: Ο Πολιτισμός ως μοχλός ανάπτυξης & εξωστρέφειας”

Ευχαριστώ και εγώ με τη σειρά μου θερμά τη ΔΡΑΣΗ. Και την ευχαριστώ για δύο λόγους: πρώτον, για την πρόσκληση που μου απηύθυνε να λάβω μέρος στο 4^ο συνέδριό της και δεύτερον για την τιμή να συμμετέχω σε ένα πάνελ με τόσο διακεκριμένους ομιλητές.

Θέμα μας σήμερα, ο Πολιτισμός ως μοχλός ανάπτυξης και εξωστρέφειας. Προτού περάσω στο θέμα μας, επιτρέψτε μου μία εισαγωγική παρατήρηση. Παρατηρώ ότι όλο το συνέδριο έχει ως οριζόντια θεματική την ανάπτυξη. Θα μου πείτε, κάτι τέτοιο δεν συνιστά ιδιαίτερη έκπληξη δεδομένου του πολιτικού προσανατολισμού της Δράσης, του φιλελεύθερου στίγματός της. Πράγματι. Αλλά το παρατηρώ με ιδιαίτερη χαρά διότι ο δημόσιος διάλογος τις ημέρες και τις εβδομάδες αυτές έχει επικεντρωθεί στο χρέος, στην ελάφρυνση του χρέους, στη βελτίωση του προφίλ του χρέους. Και ναι, όλα αυτά είναι σημαντικά, αλλά δεν είναι αρκετά για να γυρίσει η χώρα σελίδα. Εάν δεν επικεντρωθούμε και στην ανάπτυξη – στην οικονομική ανάπτυξη αλλά και στην κοινωνική ανάπτυξη –  η ελάφρυνση του χρέους δεν θα μας πάει μακριά.

Ας περάσουμε λοιπόν τώρα στο αν και πώς ο πολιτισμός μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη αυτή.  Και ναι, ο πολιτισμός μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά στη στρατηγική της βιώσιμης ανάπτυξης. Αυτή είναι και η εμπεδωμένη πλέον προσέγγιση διεθνών οργανισμών, όπως η UNESCO, η Παγκόσμια Τράπεζα, ο ΟΟΣΑ που αντιλαμβάνονται τον πολιτισμό ως τον τέταρτο πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης. Για ποια ανάπτυξη μιλάμε; Αφενός την οικονομική ανάπτυξη αλλά και την κοινωνική ανάπτυξη.

Ι) Πρώτον, λοιπόν, ο πολιτισμός ως μοχλός οικονομικής ανάπτυξης

Σύμφωνα με μελέτη της Deloitte του 2014 για την αποτίμηση οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων των έργων πολιτισμού στη χώρα μας, οι επενδύσεις στον τομέα του πολιτισμού έχουν πολλαπλασιαστικά οφέλη για την οικονομία, σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Θα σας αναφέρω συγκεκριμένα στοιχεία: Υπολογίστηκε ότι η υλοποίηση πολιτιστικών έργων ύψους 1 εκ.€ αποδίδουν σε ορίζοντα πενταετίας 3,44 εκ.€. Αυτό σημαίνει ότι κάθε ευρώ που επενδύεται, δημιουργεί αποτέλεσμα τρεις φορές μεγαλύτερο στην πραγματική οικονομία, σε θέσεις εργασίας, μισθοδοσία κ.ο.κ.  Άλλο στοιχείο που καταδεικνύει τα οικονομικά οφέλη από τον πολιτισμό. Το 2014, στον τομέα του πολιτισμού υπήρχαν εν εξελίξει 640 έργα του ΕΣΠΑ, προϋπολογισμού 743 εκατομμυρίων ευρώ, που απασχολούσαν 5.000 άτομα. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο πολιτισμός δίνει εργασία σε 5 εκατομμύρια πολίτες και αντιπροσωπεύει το 4,5% του ευρωπαϊκού εγχώριου ακαθάριστου προϊόντος. Αυτό είναι περισσότερο από την ευρωπαϊκή αυτοβιομηχανία. Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει 7500 δημόσια κτήρια, 5100 αρχαιολογικούς χώρους και θέσεις, 20000 αρχαία και προστατευόμενα μνημεία. Όλα αυτά συνιστούν εργαλεία για αναπτυξιακή δράση.

Επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε τρεις ενδεικτικές εκφάνσεις της σχέσης μεταξύ πολιτισμού και οικονομικής ανάπτυξης.

• Πρώτη έκφανση: Ο τομέας του τουρισμού. Η υλοποίηση έργων πολιτισμού (ανάδειξη μνημείων, αρχαιολογικών χώρων, δίκτυα πολιτιστικών δράσεων, φεστιβάλ πολιτισμού) δημιουργούν πόλους έλξης επισκεπτών, αυξάνοντας έτσι άμεσα την απασχόληση και τα έσοδα των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον κλάδο του τουρισμού. Αυτή καθ’εαυτή η ύπαρξη και ανάδειξη του μνημειακού πλούτου αποτελεί, λοιπόν, τη βάση σημαντικών οικονομικών δραστηριοτήτων. Επιπλέον, όμως, η ανάδειξη τέτοιων πολιτιστικών δικτύων ευνοεί τη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος της χώρας μας και τον εμπλουτισμό του με πιο ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Ευνοεί τη δημιουργία πολιτισμικού τουρισμού, αμβλύνοντας έτσι και το χρόνιο πρόβλημα της εποχικότητας του τουρισμού. Με βάση στοιχεία του Ευρωβαρομέτρου του Μαΐου του 2011, περίπου 30% των ταξιδιωτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δήλωσαν ότι η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί βασικό στοιχείο για την επιλογή ενός προορισμού.

• Δεύτερη έκφανση της σχέσης πολιτισμού και οικονομικής ανάπτυξης: η περιφερειακή ανάπτυξη. Ο πολιτισμός ευνοεί την αποκέντρωση της ανάπτυξης και την άμβλυνση της χωρικής  συγκέντρωσης, προσδίδοντας συγκριτικά πλεονεκτήματα σε περιοχές της περιφέρειας που υστερούν σε σχέση με άλλες σε εκμεταλλεύσιμους πόρους και υποδομές.  Ο πολιτισμός συμβάλλει έτσι καθοριστικά στην αναζωογόνηση υποβαθμισμένων περιοχών.

• Τρίτη έκφανση της σχέσης πολιτισμού και ανάπτυξης, αν και λιγότερο εμφανής: η καινοτομία. Ο πολιτισμός είναι δημιουργία. Ο πολιτισμός ευνοεί τη δημιουργική δράση. Οι δεξιότητες που αποκτώνται από τις δημιουργικές αυτές δράσεις δημιουργούν, με τη σειρά τους, καινοτόμα πολιτισμικά προϊόντα και νέες μεθόδους διαχείρισης του πολιτιστικού αποθέματος, με τη βοήθεια και των ψηφιακών τεχνολογιών,ενώ καλλιεργούν ευρύτερα την κριτική σκέψη και ενθαρρύνουν την ανάληψη πρωτοβουλιών, ειδικότερα από τους νέους, στοιχεία απαραίτητα για την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας μας σ’ ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.

Τρεις εκφάνσεις λοιπόν της σχέσης μεταξύ πολιτισμού και οικονομικής ανάπτυξης. Παραδείγματα του πως ο πολιτισμός συντελεί στην αύξηση της απασχόλησης, στην προσέλκυση επενδύσεων, στην αύξηση του παραγόμενου εθνικού προϊόντος και του εισοδήματος.

Ο πολιτισμός όμως δεν συμβάλλει μόνο στην οικονομική ανάπτυξη. Συμβάλλει και στην κοινωνική ανάπτυξη.

ΙΙ) Δεύτερον, ο πολιτισμός ως μοχλός κοινωνικής ανάπτυξης

Εδώ ο πολιτισμός έχει ένα σημαντικό εξισορροπητικό ρόλο. Συνιστά ένα πολύτιμο εργαλείο μείωσης των κοινωνικών ανισοτήτων και ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής.

Η διάσταση αυτή είναι κρίσιμη, κατά την άποψή μου. Η πολιτιστική κληρονομιά εκφράζει τις αξίες και την ταυτότητα μιας κοινωνίας, προσδίδει στα μέλη της τα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν μία ομάδα.  Η ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς προϋποθέτει πολιτικές που θα αποσκοπούν στη διευκόλυνση της πρόσβασης των πολιτών, και ιδιαίτερα των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων, στις πολιτιστικές δραστηριότητες και στο πολιτιστικό απόθεμα. Γιατί έτσι μπορεί να ενισχυθεί η αίσθηση του ανήκειν σε ένα τόπο. Στη σημερινή δε συγκυρία της οξυμένης προσφυγικής κρίσης και των πολιτισμικών και θρησκευτικών εντάσεων, η ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς προϋποθέτει, επίσης, το σεβασμό στην πολιτιστική πολυμορφία και την ενίσχυση του διαπολιτισμικού διαλόγου ως αναπόσπαστες συνιστώσες μιας συνεκτικής στρατηγικής για τον πολιτισμό.

Κλείνοντας, Κυρίες και κύριοι, επιτρέψτε μου να μοιραστώ μαζί σας έναν προβληματισμό.

Ο πολιτισμός είναι πολυδιάστατη έννοια που διατρέχει όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δράσης. Δεν περιορίζεται στις τέχνες και στα γράμματα, αλλά περιλαμβάνει όλο το πλέγμα των υλικών και πνευματικών χαρακτηριστικών που διακρίνουν μια κοινωνία και συνθέτουν την πολιτισμική της ταυτότητα, όπως αυτή κληροδοτείται από γενιά σε γενιά. Περιλαμβάνει, συνεπώς, τις αρχές, τις αντιλήψεις και το σύστημα αξιών μιας χώρας, καθώς και τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς των πολιτών της.

Υπό το πρίσμα αυτό, ο πολιτισμός είναι αναγκαία συνθήκη για την ανάπτυξη. Και είναι αναγκαία συνθήκη, γιατί χωρίς ένα σύστημα κανόνων και αρχών, χωρίς έναν βασικό αξιακό κώδικα που να ρυθμίζει και να οριοθετεί – κατά τρόπο ορθολογικό – τη συμπεριφορά μας, ως πολίτες και φορείς οικονομικής δράσης, τίποτα δεν μπορεί να ευδοκιμήσει. Δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη.

Πολύ φοβάμαι ότι – στην Ελλάδα του σήμερα – η αναγκαία αυτή συνθήκη δοκιμάζεται όσο ποτέ άλλοτε. Βιώνουμε μια πολύπλευρη θεσμική κρίση,  μια παρατεταμένη κρίση αξιών που ψαλιδίζει τις προοπτικές ανάπτυξης και υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής μας. Συνεχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τις σχέσεις και τον κόσμο γύρω μας μέσα από τον παραμορφωτικό φακό μιας εμπεδωμένης πλέον αντίληψης περί ελληνικής ιδιοτυπίας. Και συνεχίζουμε να θεωρούμε αυτονόητα εκείνα τα πράγματα που άλλες κοινωνίες θεωρούν πλέον αδιανόητα.

Διάβαζα πρόσφατα, αγαπητοί Σύνεδροι, μια δικαστική απόφαση για έναν ενοικιαστή κυλικείου σε κάποια πανεπιστημιακή σχολή της χώρας που προσέφυγε στα δικαστήρια διεκδικώντας μείωση του μισθώματος που κατέβαλλε στο πανεπιστήμιο. Ισχυριζόταν ότι, όταν συμμετείχε στη διαγωνιστική διαδικασία και συμφωνούσε να πληρώνει το εν λόγω μίσθωμα, δεν φανταζόταν ποτέ ότι η σχολή θα τελούσε το μισό χρόνο υπό κατάληψη και ότι εκείνος δεν θα είχε πρόσβαση στο κατάστημά του, ούτε βεβαίως και πελατεία. Στην ελληνική, όμως, πραγματικότητα, στην στρεβλή αυτή πραγματικότητα που τα αδιανόητα θεωρούνται περίπου αυτονόητα, κρίθηκε ότι ο ενοικιαστής δεν δικαιούτο μείωση του μισθώματος. Γιατί ακόμη και η παρατεταμένη κατάληψη ενός δημόσιου χώρου θεωρείται δυστυχώς απόλυτα προβλέψιμη από έναν μέσο και συνετό άνθρωπο, αν όχι περίπου αυτονόητη.

Το ιδιαίτερο αυτό παράδειγμα συνιστά – κατά την άποψη μού – δείγμα της ποιότητας του πολιτισμού μας υπό την πολυδιάστατη έννοια που προανέφερα. Παράδειγμα που καταδεικνύει την υποβάθμιση του κοινού αξιακού μας κώδικα, τον στρεβλό και ιδιότυπο «ελληνικό» τρόπο ζωής και συμπεριφοράς μας.

Και σε αυτές τις συνθήκες, αγαπητοί Σύνεδροι, εκτιμώ ότι θα χρειασθεί ακόμη μεγαλύτερη προσπάθεια για να ανελιχθούν οι θεσμοί, να ευδοκιμήσει η ιδιωτική πρωτοβουλία και να έρθει η πολυπόθητη ανάπτυξη.